Tarihte ilk kez Alman matematikçi ve astronom Johannes Kepler tarafından 1604 yılında kullanılan terim “Camera Obscura” fotoğraf ve kameranın icadına yol açan buluşlardan biridir. Latincede karanlık oda anlamına gelen Camera obscura bir kutu ve onun bir yüzüne açılmış bir delikten oluşur. Delikten geçen ışık kutunun içerisindeki yüzeye düşer ve yansıttığı kaynağın perspektifini ve renklerini olduğu gibi ancak baş aşağı görüntüsünü oluşturur. Camera obscura (karanlık kutu) ya da iğne deliği (pinhole) fotoğraf tekniğini olarak tanımlanır.
“Camera obscura etkilerinin paleolitik mağara resimlerine ilham verdiğine dair teoriler vardır”
Birçok paleolitik mağara duvarlarında bulunan hayvan figürlerindeki çarpıklıklardan bu sonuç çıkarılabilir. Bugün ulaşabildiğimiz en eski ifade Mohizmin de kurucusu Çinli filozof Mozi’ye aittir. O ışığın doğrusal çizgiler halinde yayıldığını ve karanlık odada görüntünün baş aşağı olacağını ileri sürmüştür. Yunan filozof Aristo çınar ağacı yapraklarının arasından süzülen ışığı incelemiş “yaprakların arasından süzülen güneş ışığı yerde dairesel parçacıklar oluşturur “demiştir. Yine Yunanlı matematikçi Öklid “optik” adlı eserinde ışığın optiklerden düz bir çizgi halinde yayıldığından bahseder. Al-Kindi, Theon ve Aristo iğne deliğinden geçen ışık huzmesinin etkilerini açıklarken, ilk açık tanımlamayı Ibn al-Haytham yapmış ve Camera obscura ve iğne deliği kamerayı icat etmiştir. Ibn al-Haytham (965 – 1040, Mezopotamya ‘yani şimdiki Irak’), Al-Kindi, Theon ve Aristo’dan farklı olarak kutunun içine yansıyan görüntünün iğne deliğinin arkasındaki görüntü olduğunu ifade etmiştir. Sonuçta, o birkaç ışık kaynağıyla yaptığı deneylerle dışarıdaki tüm objeleri içerideki perdeye yansıtmayı başaran ilk kişi olmuştur. Bu buluşuyla güneş sistemini incelemiştir.
Shen Kuo (1031 – 1095) Camera obscuraya geometrik ve kantitatif özellikler ekleyen ilk kişi oldu
Bu konuda Çin diyarının katkısının olmaması düşünülemez. İbn el-Haytham’ın ölümünden kırk yıl sonra eski Çin Monistlerinin M.Ö. 4. yüzyılda yaptıkları gibi iğne deliği kamerası ve yanan (güneş ışığını odaklayıp ateş yakmak) ayna ile deneyler yaptı. Shen Kuo, yazılarında Camera Obscura’nın Tang hanedanlığı döneminde (618-907) Duan Chengshi (ö. 863) tarafından yazılan Youyang’dan Çeşitli makalelerde ele alındığından bahseder. Ancak Çin’de Shen Kuo’nun yaptığı optik gözlemleri daha fazla ilerletmeyecek, Leonardo da Vinci (1452–1519) ise odak noktası ve iğne deliği hakkında benzer bir gözlemi Avrupa’da yapan ilk kişi olacaktır.
İngiliz filozof ve Fransisken rahibi Roger Bacon ve ayrıca Athanasius Kircher “Ars Magna Lucis ve Umbrae” adlı kitabında üç katmanlı bir Camera obscura şekillendirmiştir.
Polonyalı keşiş, ilahiyatçı, fizikçi, matematikçi Erazmus Ciołek Witelo ve İngiliz başpiskopos ve bilim adamı John Peckham (yaklaşık 1230 – 1292)’da Camera obscura üzerinde çalışmalar yapmıştı. 13. yüzyılın sonunda, Arnaldus de Villa Nova ise “Camera obscurayı eğlence için canlı performansları yansıtmak için kullanmış ve bu sayede itibar kazanmıştı.
Fransız gökbilimci Guillaume de Saint-Cloud 1292 yılında “Almanach Planetarum” adlı çalışmasında dünyanın yörüngesinin güneşe en uzak ve en yakın noktalarının Camera obscura ile tespit edebileceğini belirtmişti.
Fransız Yahudi filozofu, matematikçi, fizikçi ve astronom Levi ben Gershon (1288-1344) Camera obscura kullanarak astronomik gözlemler yaptı ve güneşin dış merkezliliğini belirledi.
Camera obscura Leonardo da Vinci’nin (1452–1519) üzerinde çalıştığı optik icatlardan biriydi. Camera obscura ile insan gözünün arasındaki benzerliği fark etti. “En küçük nesneyle bile hiçbir görüntü ters çevrilmeden göze girmiyor” diye yazdı. Da Vinci farklı biçim ve boylarda delik ve çoklu deliklerle (1, 2, 3, 4, 8, 16, 24, 28 ve 32) deneyler yaptı.
Rönesans Sonrasında Camera Obscura
Hollandalı matematikçi ve hekim Gemma Frisius’un 1545 tarihli “De Radio Astronomca et Geometrica” adlı kitabında Camera obscuranın bilinen en eski çizimini yayınlandı. Camera obscurayı
4 Ocak güneş tutulması üzerinde nasıl kullandığını anlattı ve resmetti.
1558’de İtalyan bilge Giambattista Della Porta, Camera obscuraya “obscurum cubiculum” adını vererek “Magia Naturalis” adlı kitabında tanımladı. Aynı ismi taşıyan ikinci kitabında (1589)Camera obscuraya “merceksi kristal ekledi. Giambattista 1585’de yazdığı kitabı “Diversarum Speculationum Mathematicarum” ‘da 45 derecelik bir ayna kullanarak görüntüyü tersine çevirmeyi önerdi. Bu daha sonraki camera obscuralarda ortak bir uygulama haline geldi.
Alman matematikçi, gökbilimci ve astrolog Johannes Kepler 1604 yılında yazdığı “Ad Vitellionem Paralipomena” kitabında ilk defa “camera obscura” terimini kullandı. Camera obscuranın çalışma ilkesini görüntülerin gözün retinasına ters çevrildiğini fark etti ve bunun bir şekilde beyin tarafından düzeltildiğini buldu.
1612 ile 1630 arası yıllarda Christoph Scheiner yeni teleskopik yansıtma sistemi üzerinde çalıştı. Güneş lekeleri üzerinde çalışmaya ve yeni teleskopik güneş yansıtma sistemleri kurmaya devam etti. Bunları “Heliotropii Telioscopici” olarak nitelendirdi. Scheiner görüntüleme ve yansıtma kalitesini arttırmak için helioskopun etrafına bir kutu inşa etti; bu, kutu tipi bir kameranın en eski bilinen sürümü olarak görülebilir. Scheiner ayrıca taşınabilir bir camera obscura yaptı.
Belçikalı Cizvit matematikçi, fizikçi ve mimar François d’Aguilon, 1613 tarihli “Opticorum Libri Sex” adlı kitabında bazı şarlatanların, karanlık bir odada aldığı seyircileri, şeytan maskeli birinin görüntüsünü bir mercek aracılığıyla odaya yansıtarak korkuttuğunu ve paralarını aldığından bahsetti.
1620’lerde Johannes Kepler, teleskoplu, taşınabilir bir kameradan oluşan bir çadır kullanıyordu. Hollandalı mucit Cornelis Drebbel’in yansıtılan görüntünün tersini düzelten bir kutu tipi camera obscura inşa ettiği düşünülmektedir. Fransız matematikçi, Minim rahibi ve anamorfik sanat ressamı Jean-François Nicéron, dışbükey merceklerle camera obscura hakkında yazılar yazdı. Camera obscuranın ressamlar için ve perspektif elde etmek için nasıl kullanılacağını anlattı. Anlaşılan o ki o dönemde şarlatanlar merceklerle zenginleştirilmiş camera obscurayı insanları dolandırmak için kullanıyorlardı. Çünkü Niceron’da bu şarlatanlardan şikâyet etmişti. La Perspective Curieuse (1652)
Fransız şair Jean Loret’e (1600 – 1665) camera obscura 1656’da Fransa’da şov amaçlı kullanılmasını aşağıdaki satırlarda ifade etmeye çalışıyor. Paris toplumuna baş aşağı saray görüntüleri, bale dansı görüntüleri izletiliyordu, tabii ki görüntüler sessizdi. Loret’in bu görüntülerin nasıl olduğunu anlamadığı için sinirlendiği ya da şaşkınlığı mısralarında dile getiriyor;
The flamberges flashing in the air
I saw there slighly muted lamps
Bodies as faint as
But what caused me some surprise
Was that they had their feet above,
And in all their walking.
Dancing, battles, turns and postures,
(No more than the stars of the night
They made no sound or
Finally, seeing this
Take place with so much
Indeed I made, several times
A number of signs of the Cross,
As though believing [myself] to be at a disaster
But the cause of not
Gripped with a great astonishment,
[Was] since Madame de Choizy,
Who is known to have a Soul so beautiful,
So noble and so spiritual
By this spectacle, upon my faith,
Was just as surprised as I
The news which I present
Is not of great importance;
But the account of it which I have given,
Is due to the rarity of the event:
This Magic is innocent,
I know its excellent fineness:
But though it pains me to be discreet,
I did not learn its secret.
Havada kılıçların kıvılcımları,
Hafifçe kısılmış lambalarla
Gölgeler kadar soluk bedenler gördüm…
Ama beni şaşırtan şey
Ayakları yukarıda mıydı
Ve tüm yürüyüşlerinde.
Danslar, savaşlar, dönüşler ve duruşlar,
Gecenin yıldızlarından fazlası değil
Ne ses çıkardılar, ne gürültü
Sonunda bu büyüyü gördüm
Çok fazla enerjiyle gerçekleş
Aslında birkaç kez yaptım,
Haç’ın bir dizi işaretini (istavroz çıkarmak)
Sanki bir felaketle karşı karşıya olduğuma inanıyormuşum gibi.
Ama olmama nedeni
Büyük bir hayrete kapılmış,
[Öyleydi] Madame de Choizy’den beri
Kimin bu kadar güzel bir Ruhu olduğu biliniyor,
O kadar asil ve o kadar manevi ki,
Bu gösteriyle, inancım üzerine,
En az benim kadar şaşırmıştı.
Burada sunduğum haberler
Çok önemli değil;
Ama bunun hesabını verdim,
Olayın nadir olmasından kaynaklanmaktadır:
Bu büyü masumdur,
Onun mükemmel inceliğini biliyorum:
Ama ihtiyatlı olmak bana acı verse de,
Sırrını öğrenemedim.
Editörün notu: Bu şiirin orijinalinin Fransızca olduğunu ve tercümenin tercümesinin çok zor olduğunu belirtmekte fayda var. Anlamını değiştirmemeye özen göstererek çok ufak değişiklikler yapıldı.
Alman bilim adamı Gaspar Schott, kolunun altında taşıyabileceği ve bir paltonun altına gizlenebildiği kadar küçük bir camera obscura cihazı hakkında bir haber aldı ve başka bir ahşap kutu parçasının içine yerleştirilmiş bir tahta kutu parçasını kaydırarak odaklanabilen kendi kayan kutu kamerasını oluşturdu.
1659’da “sihirli fener” bir yansıtım cihazı olarak gizlenmemiş ve kısmen kameranın yerini almıştır, camera obscura çoğunlukla çizim yardımı olarak popüler olmuştur. Sihirli fener (kutu tipi) Camera obscura cihazının bir gelişme olarak görülebilir.
İlgi Çeken Camera Obscura’lar
Teknoloji ne kadar gelişirse gelişsin geçmişte yapılanların güncel uygulamalarından vazgeçmek zor görünüyor. Yani hala “pinhole” tekniği ile çalışan fotoğrafçıların ve derneklerin olmasının yanı sıra günümüzde camera obscura etkisini ziyaretçilerine gösteren hem antik hem de modern yapılar bulunmaktadır. İşte bazıları;
Virupaksha Tapınağı
Hindistan’ın güney batısındaki Karnataka’da bir tapınak. UNESCO dünya mirası listesinde olan Virupaksha tapınağının içinde bir duvarda tapınağın karşısındaki kulenin siluetini ters dönmüş olarak görebilirsiniz. Hala ibadete açık bölgeyi her yıl yarım milyondan fazla kişi ziyaret ediyor.
Edinburgh’daki camera obscura
Edinburgh’s Camera Obscura ve World of Illusions, Edinburgh Kalesi’ndeki meydanın alt ucundan sadece yüz metre kadar uzakta duran bir binada bulunuyor, İskoçya’da en çok ziyaret edilen merkezlerden biridir. Fotoğrafçılar kadar çocuklarında burada çok eğlenceli zaman geçirdiklerini söyleyebilirim.
Tavira Tower
Cadiz, gözetleme kuleleriyle dünya çapında bilinen İspanya’da bir şehirdir. Tavira Kulesi, şehir merkezinde ve aynı zamanda deniz seviyesinden 45 metre yükseklikte yer alan şehirdeki en yüksek nokta olması nedeniyle Cadiz’in resmi gözetleme kulesidir. Tavira kulesi ve teleskopu Amerika’dan gelen mallarla dolu gemileri görmek için kullanıldı. Tam da burada aklımızdaki soru şu: Camera Obscura fotoğraf makinasına nasıl dönüştü? Bir sonraki yazıda….
Mustafa Sevdim özgeçmiş
1966 yılında Düzce’de doğdu. Dokuz Eylül Üniversitesi’nde sınıf öğretmenliği okudu. Sonrasında Anadolu Üniversitesi İktisat bölümünü ve ikinci üniversite kapsamında Felsefe bölümünü bitirdi. Küçük ev aletleri sektöründe yönetici olarak çalışmaktadır. Üniversite döneminde başlayan fotoğraf tutkusuna, 2014 yılında üye olduğu İFSAK’ta devam etmektedir 211. Dönem proje grubunun danışman yardımcılığını, 230 ve 233 dönem proje gruplarının danışmanlığını yapmıştır. İFSAK Sokak Fotoğrafçılığı grubunun da danışman yardımcılığının yanı sıra seminerler biriminde de görev almıştır. Etkinlikler ve proje gruplarında da farklı görevler üstlenmiştir. İFSAK yönetim kurulunda, 2017 -2018 döneminde Kütüphane ve Arşiv birimi koordinatörlüğü yapmış, 2019 – 2020 ve 2020-2022 döneminde Yayın birimi koordinatörü ve “İFSAK Blog“ editörü olarak görev yapmıştır.
