Fotoğraf ve Propaganda

Günümüz dünyasında görsellik, iletilerin yayılmasındaki en önemli unsurlardan biri olarak, ortak dil oluşturmaya zemin hazırlamaktadır. Görselliğin bu derece ön planda oluşu hiç kuşkusuz etki alanının geniş olması, dikkate değer bulunuluşu, bellekte uzun süre kalması, gerçek oluşu gibi konuları da beraberinde getirmektedir. Fotoğrafın ilk çıktığı yıllarda “gerçeklik” ve “inandırıcılık” gücünden hiç şüphe edilmemekteydi. Dolayısıyla kuşkusuz bir inançlar silsilesi, adeta sosyal bir belgeydi. Fotoğrafı, konunun gerçek bir belgesi olarak tanımlayan Berger, fotoğrafın yalnızca bir imge, gerçeğin bir taklidi olmadığını, gerçeğin kendisinden doğrudan doğruya çıkarılmış bir an olduğunu ifade etmektedir. Fotoğraf anın ölümsüzlüğünü ifade etmekteydi. Camera Work grubu, fotoğrafın, onu çeken kimsenin ruhsal yapısıyla, objektifin önündeki gerçekliğin bir etkileşimi olarak ortaya çıktığını vurgulayarak, bu görüntünün yaratıcısının fotoğraf makinesi değil, fotoğrafı çeken kimse olduğunu savunmuştur. Camera Work’a göre fotoğraf, var olan gerçeklik değil, fotoğrafçının gerçekliğidir. Eğer gerçeklik dünya gerçekliği değil, fotoğrafçının var olan görüntülerden ayıkladığı gerçeklik ise ideoloji sorunsalı önemli bir yer teşkil etmektedir.

Fotoğraf kullanım alanları ve biçimleri de, bize sunuluş bağlamları ile onlardan nasıl etkilendiğimizi ve onları nasıl algıladığımızı doğrudan tanımlamaktadır. Böylelikle fotoğrafa müdahale nerede ve ne için kullanılacağına göre farklılaşmaktadır. Öncelikle fotoğrafik manipülasyon, belge niteliği taşıyan fotoğrafların propaganda amaçlı kullanımlarında daha etkili olabilmektedir. Çünkü belge görevi gören fotoğraflar o anda orada var olan anı belgelemektedir ve gerçek, fotoğraflarda görünmektedir.

Tarihe bakıldığında propaganda amaçlı ilk savaş görüntüleri 1856 yılında meydana gelmiş olan Kırım savaşına dairdir. Ayrıca bu savaşı belgeleyen Roger Fenton ilk embedded fotoğrafçıdır. Prens tarafından savaşın iyi yanlarını göstermesini ve kesinlikle ceset fotoğrafları görmek istemediğini belirterek bir nevi savaşın gerçek izlenimsel seyrini değiştirmeye yönelik bir tutum sergilemiştir. Prens’in amacı halkın tepkilerinin değişmesini ve Prens’e olan güvenin artmasını sağlamaktı.

Bir diğer gerçekliğin farklı bir şekilde sunulduğu ya da değiştirildiği durum ise Amerikan İç Savaşı’nda, Mathew Brady’nin savaş bölgesinden çektiği fotoğraflarda görülmektedir. William Frassanito araştırmaları sonucunda, Haziran 1861 Bull Run Muharebesinde Mathew Brady’nin çektiği iki fotoğrafın manipülatif olduğunu ortaya koymuştur. İlk fotoğraf, oturan ve ayakta duran kişilerin olduğunu göstermektedir. “Confederate Dead on Matthews Hill – Metthews Tepeleri Üzerindeki Ölü Müttefikler” başlığını taşıyan ikinci fotoğraf da ise aynı askerler, haziran ayında, kalın paltoları ile öldürülmüş rolü yaparak yerde yatmaktadırlar. Fotoğraf bir durumu saptama konusunda üretilmiş olsa da gerçekliği ne kadar gözler önüne serdiği tartışmalıdır.

Hienrich Hoffman’ın çektiği fotoğrafta her ne kadar çekilen görüntüdeki kişi her şeyi ile gerçek olsa da kullanılan ışık ve yönü, kompozisyon tercihi, fotoğrafçının alt açıdan yücelterek fotoğrafı çekmesi ve figürün beden dili ile ideolojik düşünce sistemi örtüşmektedir.

Yine aynı dönemlerde Leni Riefenstahl, Nazilerin propaganda filmlerinin yönetmeniydi. En akılda kalan görüntüleri Hitler’in meydanlardaki halka ateşli konuşmalarıdır. Işığı çok iyi kullanması ve aynı zamanda da çok etkileyici kompozisyonlar kurmasından dolayı Nazi propagandalarına ciddi katkıları olmuştur. Savaş sonunda Nazi estetiği oluşturmakla suçlandı. Nazi’lerin yükselmesinde ve çok fazla kitleye yanıltıcı ve kurgulanmış görseller ile ulaşmasında payı tahmin edilenlerin çok ötesindeydi.

Her fotoğraf fotoğrafçısından izler taşır ve onun dünya görüşünü ortaya koyar. Olayı ele alınışından tutunda fotoğrafik tekniğe kadar ideolojisini çerçeveye yansıtır. Belgesel fotoğrafçılar; hükümetlerin ideolojilerine karşı ya da doğru bildiği görüşlerinden vazgeçmeden hümanist tavırla objektiflerini insanlığa tarafsız bir şekilde çevirirler. Bu fotoğrafçılardan biri de Fransız savaş fotoğrafçısı Catherine Leroy’dir. Vietnam savaşı o ve diğer fotoğrafçılar için çok özeldi. Çünkü diğer savaşlara benzemiyordu. Basın ilk ve son kez özgürdü. Bu daha önce hiç görülmemişti ve asla bir daha da olmayacaktı. Burada ilk kez cephe de fotoğrafçılar olay örgüsünü anlatmakta özgür bırakıldılar ve savaşın o soğuk ve acımasız yüzünü üzerlerinde hükümetlerin ideolojik baskıları olmadan anlattılar. Leroy burada çok önemli fotoğraflara imza attı. Savaşa yollanan insanların 2 – 3 metre kadar yanlarında onlarla aynı duygu ve düşünceleri hissederek deklanşöre bastı. Burada ne işlerinin olduğunu sorgulayan gözlerle ona bakan genç askerlerin fotoğraflarını çekti. 1967 yılında “Acı İçindeki Asker” isimli seri fotoğrafı Vietnam savaşı sırasında çekerek insanların yüzüne savaşın acımasızlığını tokat gibi vurarak göstermiştir.

İdeolojik düşünce sistemleri kendi varlıklarını benimsetmek ve devam ettirerek geniş kitlelere yaymak için her türlü kitle iletişim aracını kullanmaktan sakınmazlar. Müzik, spor, edebiyat, resim vb. gibi olan bu masum araçlar yeri geldiğinde ideolojik düşünce sistemlerine hizmet etmektedir. Bu bağlamda 10 Ekim 1967 de dünya ajanslarına bir fotoğrafla birlikte flaş haber düştü. Habere göre dünyaca ünlü, efsane gerilla “CHE” Guevara öldürülmüştü. Ajanslara düşen fotoğrafa göre haber gerçekti ve haberin doğruluğu da zaman geçtikçe artıyordu. Guevara’nın hangi koşullarda yakalanıp öldüğü bilinmiyor. Fakat ölümünden sonra cesedine yaptıklarına bakarak, eline düştüğü insanların kafa yapısı hakkında fikir edinebiliriz. Önceleri ceset saklandı. Sonra sergilendi. Daha sonra kimsenin bilmediği bir yere gömüldü. Oradan da çıkarıldı ve yakıldı. Ama yakmadan önce daha sonra yeniden teşhis edebilmek adına parmaklarını kestiler. Bu yapılanlar aslında bize öldürdükleri kişiden yani cesetten korktuklarını da düşündürmektedir. Yayınlanan fotoğrafta amaç, bir efsaneye son vermekti. Bunu da o anın fotoğrafı çekip dünyaya servis ederek yapmayı planladılar. Fotoğrafın kurgusuyla Rembrandt’ın Dr. Nicolaes Tulp’un Anatomi Dersi adlı tablosu arasında ciddi benzerlikler vardır. Cesetlerin bedensel duruşları aynı şekildedir. Profesörün yerini Askeri üniformalı, burnunu mendiliyle kapamış albay almış. Onun solundaki iki kişi kadavrayı profesörün solunda, en yakınında duran iki doktor gibi, aynı yoğun ama duygusuz İlgiyle seyrediyorlar. Rembrandt’ın tablosunda daha fazla kişinin olduğu doğrudur fakat fotoğrafta da kadraja girmeyen kişilerin var olduğu da bilinmektedir. Buradan hareketle her iki eserde de öncelikli amaç ölüyle ders vermektir. Birinde tıbbın ilerlemesi ve insanlığın faydası için kullanılırken, bir diğerinde ise siyasal bir uyarı ve ideolojik olarak her zaman güçlü olduklarını göstermek için fotoğraf kullanılmıştır.

İdeolojik düşünce bir şekilde kendini geniş kitlelere yaymak ve görüşünü kabul ettirmek için uzun yıllar ses getirecek kalıcı görsel hafızalar oluşturur. Bu görsel hafızalar o kadar etkilidir ki uzun yıllar geçtiğinde dahi etkilerini sürdürmekte ve hatta diğer ideolojik sistemler tarafından da bu görsel hafızalar taklit edilmektedir.  

Düşünce sistemleri ve amaçlar doğrultusunda fotoğraf anlatılmak istendiği gibi şekillenebilir. Temelde fotoğraf yalan söylemez ama fotoğrafçısı yalan söyler mantığından yola çıktığımızda karşımıza düşünce sistemlerinin ürünü olan ideolojik fotoğraflar başka bir değişle gerçeğin saptırıldığı fotoğraflar çıkar. Bu da egemen iktidarın ya da kişilerin kendi düşünce sistemlerini kitlelere aktarmak ve benimsetmek amaçlı uygulamalarıdır. Sonradan yaratılan gerçek bu yollarla biçimlenmektedir.